Кои се правата на детето? Дали постои градација на права? Дали децата имаат само право или и должности? Кој треба да се грижи детето да ги ужива своите права? Дали е поважно да се работи на градење на самосвесни и зрели индивидуи или на општествено функционални и исполнителни единки?
На овие прашања ни одговори Јорданка Черепналкова – Трајкоска, координаторка на СОС телефонот во Првата детска амбасада Меѓаши.
1. Кои се правата на детето и колку тие се разликуваат од општите човекови права? Која е потребата децата да се издвојат со посебна категорија во рамките на човековите права?
Черепналкова – Трајкоска: Секој човек, секаде, ги има истите права зашто сите сме луѓе. Сите подеднакво ги имаме нашите човекови права без дискриминација. Овие права се меѓусебно поврзани, меѓузависни и неодвоиви.
Децата и младите луѓе ги имаат истите општи човекови права како и возрасните, но и посебни права што се однесуваат на нивните посебни потреби. Децата ниту се сопственост на своите родители ниту се беспомошни предмети на милосрдие.
Тие се човечки битија и се субјект на своите сопствени права.
Конвенцијата за правата на детето ги претставува правата кои мора да бидат почитувани за да можат децата да се развиваат во својот полн потенцијал.
Конвенцијата гледа на детето како на единка и како на член на семејството и заедницата, со права и обврски соодветни на неговата/нејзината возраст и степен на развој. Преку признавањето на правата на децата на овој начин, Конвенцијата цврсто го поставува фокусот врз детето во целина.
Конвенцијата го признава основното човечко достоинство на сите деца и итноста за обезбедување на нивната добросостојба и развој. Јасно укажува на идејата дека основниот квалитет на живот треба да биде право на сите деца а не привилегија само на неколкумина.
Постојат повеќе причини зошто се одвоени детските права во посебна Конвенција за човекови права:
- Децата се единки/индивидуи – Децата ниту се сопственост на родителите ниту на државата ниту пак се само луѓе што се во тек на создавање; тие имаат еднаков статус како членови на човековото семејство.
- Децата го започнуваат животот целосно зависни од возрасните – Децата мора да се потпрат на возрасните за грижа и насочување што им се неопходни во растењето кон станување независни. Таа грижа идеално се наоѓа во семејството, но кога примарните возрасни старатели не можат да ги задоволат потребите на децата, државата како прв носител на должноста треба да најде алтернатива што е во најдобар интерес на детето.
- Активноста или неактивноста на владата влијае врз децата посилно од која било друга група во општеството – Практично секоја област од политиката на владата/власта – од образование до јавно здравство – влијае врз децата во определен степен. Кусовидото креирање политики што не ги зема предвид децата има негативно влијание врз иднината на сите членови на општеството.
- Во политичкиот процес треба да се слушнат и да се земат предвид ставовите на децата – Децата генерално не гласаат и не учествуваат во политичките процеси. Без обрнување посебно внимание на ставовите и мислењето на децата – како што тоа е изразено дома и во училиштето, во локалните заедници па дури и во владите – мислењето на децата останува неслушнато за многуте важни прашања што влијаат врз нив сега или може да влијаат во иднина.
- Многу промени во општество имаат несразмерно и често негативно влијание врз децата – Промената на семејната структура, глобализацијата, климатските промени, дигитализацијата, масовната миграција, менувањето на обрасците на работење и намалувањето на мрежата на социјална добросостојба во голем број земји – сето тоа има големо влијание врз децата. Влијанието на овие промени може да биде особено разорно во состојби на вооружен конфликт и други итни ситуации.
- Здравиот развој на децата е клучен за идната добросостојба на секое општество – Бидејќи се уште се развиваат, децата се особено ранливи – многу повеќе од возрасните – на лошите услови на живот како што се сиромаштијата, несоодветната здравствена заштита, исхраната, безбедната/чистата вода, домувањето и загадувањето на животната средина. Последиците од болестите, слабата исхрана/неухранетоста и сиромаштијата ја загрозуваат иднината на децата, а со тоа и иднината на општествата во кои живеат.
- Трошоците на општеството од неуспехот во однос на децата се огромни – Наодите од социјалните истражувања покажуваат дека раните искуства на децата значајно влијаат врз нивниот понатамошен развој. А токму нивниот развој определува дали ќе придонесат кон општеството или ќе предизвикаат трошоци за општеството во текот на нивниот понатамошен живот.
2. Кога зборуваме за права, скоро секогаш се наметнува и прашањето за должностите. Дали децата како категорија подлежат и на должности или само на права?
Черепналкова – Трајкоска: Човековите права, вклучително и детските, се стандарди што го признаваат и заштитуваат достоинството на сите луѓе. Човековите права го управуваат начинот на кој поединците живеат во општеството и меѓусебе, како и нивниот однос кон државата и обврските што државата ги има кон сите свои граѓани.
Законите за човековите права општо ги обврзуваат државите кои работи треба да ги прават, но и кои не смеат. И поединците имаат обврски исто така: при уживањето на своите човекови права, секој мора да ги почитува и правата на другиот.
Ниту една влада, група или поединец нема право да направи што било со што ќе ги прекрши правата на друг поединец. Исто важи и за децата.
Правото значи и обврска, значи повисока свест за сопствената одговорност. Секое право важи подеднакво за секое дете, така што со самиот тој факт се подразбира дека има и обврска, должност да се почитува истото право кај другиот што го уживам јас.
3. Колку често правата на детето доаѓаат во судир со правата на другите категории, на пример родителското право?
Черепналкова – Трајкоска: Човековите права, и кога велам човековите ги подразбирам и правата на детето, се универзални и неотуѓиви. Сите луѓе, каде и да се во светот, имаат право на нив. Никој не може доброволно да се откаже од нив, ниту пак другите може да му/и ги одземат нему/нејзе.
Човековите права исто така се и неодвоиви. Без разлика дали се граѓански, политички, економски, социјални или културни по својата природа, сите се суштински дел од достоинството на едно човечко битие. Не постои „помало“ право или „мало“ право.
Нема хиерархија на правата, сите се подеднакво важни.
Кое право и да го земеме, на родителот и на детето и двете се подеднакво важни, нема подреденост или надреденост на правото на родителот во однос на детето или обратно. На пример, правото на изразување мислење е неотуѓиво право и на детето и на родителот.
Тоа што родителот е возрасен и што детето се уште зависи од својот родител не го става во втор ред истото право на детето, туку исто како што родителот го изразува своето мислење, треба да го почитува и слушне и мислењето на своето дете.
Иако често знаеме возрасните да ја злоупотребиме нашата позиција би рекла на моќ заради тоа што сме повозрасни и од нас зависи детето. Напротив, токму тоа треба да не потсетува дека и детето е свесно за нерамноправната распределба на позициите и неговата зависност од нас и затоа треба и да го охрабруваме да го сподели своето мислење, да го ислушаме.
Тоа не значи дека му попуштаме, напротив го учиме што е почитување, па потоа го учиме како да се изразува слободно, асертивно а при тоа е слушнато и третирано како рамноправен член на семејството, одделението, заедницата… на тој начин придонесуваме кон идниот возрасен граѓанин што ќе придонесе кон демократско општество.
А демократско општество значи општество во кое секој ги ужива своите права и истовремено ги почитува и правата на другиот.
4. Кои инстанци треба да се грижат за правата на детето? Дали се тоа само родителите и наставниците или сите општествени чинители се одговорни за детските права?
Черепналкова – Трајкоска: Сите возрасни би рекла. Секако смејството и училиштето се најнепосредните средини за детето во кои го поминува најголемиот дел од својот живот и каде најмногу може да научи. Но, и спортските тренери, и однесувањето во сообраќајаот, и чекањето ред во продавница, во лекарска ординација и други животни ситуации влијаат врз свеста на децата.
Така што ние возрасните, во која и улога да сме во животот на децата – од најтесното семејство па се до премиер на влада – треба да сме многу посвесни за правата на детето ако сакаме да придонесеме кон подобро, поправедно, подемократско општество.
5. Кога се работи со деца, според вас на што треба да е фокусот, дали на градење на самосвесни и силни индивидуи или општествено функционални единки?
Черепналкова – Трајкоска: Се разбира на првото. Зашто кога ќе изградиме самосвесни и силни индивидуи, значи дека сме изградиле личности кои се свесни за своите права и правата на другиот, кои се свесни дека почитта е основата на функционално општество.
Така што работејќи на самосвесноста и самодовербата на децата ние всушност работиме и на тоа да бидат општествено функционални единки. Зашто за мене, општествено функционално значи во корист на општество и добробитта на секој поединец, а не конформизам. И само тогаш може да има прогрес/напредок, а не само еволуција.
6. Со какви проблеми најчесто се обраќаат децата/родителите или старателите на децата во Амбасада Меѓаши?
Черепналкова – Трајкоска: За жал во последните неколку години постојано на врвот на причините заради кои ни се обраќаат е правото на видување на детето со двајцата родители во семејства после развод.
Прекршувајќи го ова право, се повредуваат и низа други права и на детето и на родителот/те. Затоа што сите права се меѓусебно поврзани и меѓузависни. Остварувањето на едно право често зависни целосно или делумно од остварувањето на другите.
На пример, остварувањето на правото на здравје или правото на живот може да зависи од правото на здрава средина, или на образование, или на информираност.
Интервјуто со Јорданка Черепналкова – Трајкоска го спроведе Магдалена Стојмановиќ
