1. Дипломиравте на две студиски програми на Филозофскиот факултет при УКИМ; Дипломиравте на Институтот за социологија и Институтот за филозофија. На кој начин таквиот студиски микс, придонесе за профилирањето на вашите теоретски и активистички стојалишта.
-Образованието е најважниот процес во животот на секој поединец, особено ако е жена. Образованието го создава методот на размислување, ве гради како личности, претставува вредносен ориентир и е моќно оружје кое нема рок на траење. Затоа сметам дека образованието треба да биде приоритерна дејност за секој поединец, но зошто велам особено ако е жена?
Во нашата средина, особено онаа од која јас доаѓам и во рамки на која сум го градела сопственото искуство, се прават децидни разлики помеѓу машките и женските деца. На машките деца полесно им се простуваат животни грешки и тие имаат поголема слобода. Дури понекогаш мислам дека средината ги стимулира машкиот безобразлук, конфликтност и ароганција, што се исклучително негативни карактеристики бидејќи верува дека на тој начин се раѓаат „мангупи“, во спротивно ги имате епитетите „нежен маж“, „папучар“, „мекушец“ и сл. Додека жените се подготвуваат за друг тип на однесување кој е тесен и тежок колку и викторијанските слоевити костуми. Тоа е потполно неправедно, а некои жени, кои за градење на својот светоглед и начин на размислување ја имаат само традицијата веруваат дека местото на жената и е во сенка.
Таквите жени се молчеливи во јавност, но развиваат латентни методи да го прикажат своето мислење и обично во тоа бараат машко застапништво (жена која му шепка на сопругот во позадина, она што мисли дека треба да биде кажано на маса). Образованието, особено општествените насоки во научниот поглед ви помага да ги разберете социјалните односи, да го разберете потеклото на таа неправда и самоуверено да стоите до себе. Нема ништо посамоуверено и непоколебливо од образована жена и мислам дека образована жена е иднината на борбата за женските права. Образованието ви дава моќ која понекогаш ви е неопходна да се изборите за правата.
2. Магистриравте на Институтот за социологија со труд насловен „Феноменолошката парадигма во социологијата во контекст на прашањето за јазикот“. Што беше мотивот за изборот на темата со оглед на тоа дека некои ваши претходни трудови и јавни настапи беа од областа на феминизмот?
-Јас бев жртва на заблудите дека феминизмот е движење на жени кои ги мразат мажите. Како и голем број на луѓе кои со индигнација гледаат кон феминизмот, сметав дека феминизмот не е област во која припаѓам. Благодарение на образованието успеав да расчистам со моите заблуди и да сфатам дека феминизмот го инкриминираат луѓе кои не го разбираат и за кои феминизмот претставува загрозување. Во суштина, јас феминизмот го разбирам како борба на жените да говорат во свое име бидејќи во минатото тоа обично го правеле мажите. Феминизмот е „женскиот поглед на светот“ и прикажување на проблемите од позиција на автентичен субјект. И така треба да биде. За мене неприфатливо е маж да говори во име на жената и обратно. Покрај тоа што е крајно непристојно, е и окупирачки, контаминирачки и жената се држи во некоја субординирана позиција иако во поглед на мислењето, говорот и способностите воопшто не се разликува од мажот.
Секоја прилика која и е дадена на жената во науката, уметноста, на раководните позиции, жената сосема ја оправдала и потврдила дека не само што не е помалку способна од мажот, туку е еднакво добра колку и мажот. Што се однесува конкретно до моите интересирања за феноменологијата и јазикот од социолошка перспектива, тие се клучното место во кое се „сејат“, а потем и живеат и размножуваат предрасудите. Природниот јазик е комплексна материја која овозможува голема манипулација, а уште пострашно е што тој се учи од средината и се прифаќа сосема несвесно. Кога ќе почнете да го анализирате јазикот сфаќате какви јазли постојат и дека јазичните конструкти носат со себе значења, верувања, псевдо-научни стојалишта. Јазикот е првото нешто кое треба да го прочешлате доколку сакате да зборувате за феминизам, правата на жените и сл.
3. Со Здружението на граѓани за унапредување на националната култура „ДИВЕРЗИУМ“ активни сте на полето на родовата еднаквост. На кој начин активностите на ова здружение се различни од другите граѓански организации кои се активни на полето на родовата еднаквост?
-Искрено не ја следам работата на другите здруженија кои се занимаваат со родова еднаквост. Она што јас го работам во полето на активизмот главно се заснова на борба против родово базирано насилство, што не ги претпоставува само жените, туку и мажите. Жените се штитат со закон, а тоа често оди на штета на мажите. За жал голем дел од мажите го губат старателството над децата по разводот на бракот, затоа што институциите од некоја причина веруваат дека детето треба да биде со мајката. На тој начин татковците само плаќаат алиментација и се должни финансиски да го обезбедуваат детето, а остварување на родителското право е препуштено на одлука на мајката.
За мене тоа е сосема неприфатливо и е една од сферите во кои се согледува индиректна дискриминација кон мажите. За жал има уште многу примери. Јавниот дискурс е насочен кон говорот за дискриминација на жените, жените обично се претставуваат како жртви на семејно насилство и најчесто тие се „понезаштитената страна“, но многу ми пречи кога мажите се исклучуваат од говорот за дискриминација на родова основа и семејно насилство. Лично познавам примери во кои мажи биле жртва на семејно насилство и не сакале да ја гонат правно својата партнерка, затоа што имаат обзир кон своите деца, ја гледаат низ улогата на мајчинството и сл. Ако сакаме да работиме во насока на унапредување на правата, мора да бидеме реални и да се водиме од парадигмата на правото, а не да бидеме пристрасни. Затоа мојот активизам за родова еднаквост не го гледам само низ борбата за правата на жените, туку и борбата за правата на мажите во сфери каде тие се обесправени. Ако бараме родова еднаквост, тоа не значи привилегија за некој род, значи потполна рамноправност.
4. Последниве години се профилиравте како новинарка. Вие сте главна и одговорна уредничка на порталот „Мој Збор“, добитничка сте на бројни награди од областа на новинарството. Се чини дека вашата дејност како новинарка, вашето пишување е само медиум, форма, на едно ваше подлабоко стојалиште и видување за една ангажирана наука?
-Која наука не е ангажирана? Смислата на науката е да биде ангажирана, се друго е потполна теоретизација во која се поминува. Јас работам како новинар и сум исклучително горда на својата професија без разлика на тоа што новинарството во Македонија е претставено преку ликовите на непрофесионални новинари и тие се репер за некое новинарство. Како и секоја професија, новинарството има свои правила и што е најважно од се, новинарите имаат етички должности кои многу други типови на професија не ги претпоставуваат. Новинарот го обликува јавното мислење, но и го штити јавниот интерес, тој секогаш го застапува гласот на безгласните и им дава визуелност на невидливите. Да се биде новинар значи да се има истенчено чувство за неправда против која неуморно се бориш секој ден. Новинарството е ангажирана професија, но која се заснова на емпатија и солидарност.
Секој новинар нема ист шаблон на размислување, но тоа го нема ни во науката. Нашето социјално и културно потекло, нашето образование, искуство и верување влијаат во избор на теми кои ги работиме, начинот на кој им пристапуваме, па и слободните коментари кои ги даваме, оти сме личности кои не се исклучени од перцепцијата кон одредена тема. Во тој поглед новинарството е доста креативна професија, иако новинарот мора да се води од строги правила при обработка на една тема. Јас како новинар претежно обработувам теми кои се од социјален карактер затоа што благодарение на моето образование нив и најмногу ги разбирам, но не се воздржувам да учам нови работи и понатаму да продолжам да се развивам и градам во новинарството. Човек може да е стар за многу работи, но никогаш не е стар да научи нешто ново. Неописива радост доаѓа токму од учењето.
5. Често пишувате за теми кои се однесуваат на прашањата поврзани со проблемите на жените и родовите прашања. Сепак, во вашето пишување има една „логичка аргументација“ која понекогаш и не е разбрана од публиката. Се чини дека вашето ангажирано пишување е надвор од секој конформизам, што ве доведува во конфликт дури и со женските организации или профеминистичката публика?
-Јас не сум конфликтна личност по природа, а не можам да го контролирам тоа дали некому му се допаѓа тоа што го работам, говорам и правам. Никогаш не се водам од стравот дали тоа што ќе го напишам ќе ми обезбеди некаква корист, па дури и мир, туку се водам исклучиво од мојот систем на размислување и вреднување. Не ми е гајле кој како ќе го коментира понатаму тоа, ниту туѓите коментари може да ме замолчат или спречат да го искажам своето тврдење или претпоставка. Тоа е резултат на мојата личност. Во животот сум носела одлуки исклучиво потпирајќи се на сопствената интуиција, мислење и совест, па дури и кога сите (без исклучок сите) би ми го свртеле грбот. Не се водам од страв, туку од желбата да живеам автентичен живот.
Едноставно грешките, кои сите ги имаме се непроценливо драг дел од моето искуство и не би ги менувала за ниту едно стаклено ѕвоно кое некој под велот на добрата намера ми го гради. Сакам низ сите искуства да поминам јас целосно присутна во својот живот, а не да живеам во очите на другите, за туѓите зборови, за признанијата или критиките на другите. Сметам дека сите луѓе кои живеат окупирани од тоа што другите ќе кажат за нив, сосема ја промашиле поентата на живеењето. Оттука и не се осврнувам, ниту следам кој како ги коментира моите изјави и пишувања. Јас не сум во конфликт со никого, отворена сум секогаш за дијалог и конструктивна распава, не сум секогаш во право, а тоа што некому не му се допаѓа тоа што го говорам и правам, тоа е исклучиво негов проблем со самиот себе. Мене тоа воопшто не ме допира.
6. Неодамна ја објавивте книгата „Политички говори и јавни настапи“ („Облици на комуникативно дејствување во јавните настапи на политичарите“). Перформативноста на јазикот е клучниот аргумент во книгата. Па сепак, иако „перформативноста“ е клучен аргумент и во делата на квир и феминистичката авторка Џудит Батлер, која се смета за инспирација за појавата на третиот бран феминизам, вие и понатаму говорите за „пол“ и „полова рамноправност“?
-Јас не сум голем фан на Џудит Батлер, повеќе ми се допаѓа активизмот на Симон де Бовоар. И таа самата вели – како мажи и жени се раѓаме. Тоа се биолошки детерминизми од кои човек не може да побегне. Не контролираме, барем не се уште, дали ќе се родиме со еден или друг пол, со дефицит, со одреден изглед и сл. Природата ги поставува своите закони, дури понатаму е човечка слобода. Во истата таа природа нема приоритетен пол и двата пола се ЕДНАКВО ВАЖНИ. И од природата треба да учиме, жените и мажите имаат разлики помеѓу себе, но тоа не ни дава за право ние да одредуваме кој пол е поважен, поубав, подобар од другиот. Тие категоризации ги прави човекот во својата желба за моќ, а не природата. Оттаму и терминот род мене ми е туѓ иако ми е јасен. Родот е општествена конструкција, наметнати улоги и хабитуси кон кои припадник на еден пол може да има отпор или да не чувствува како свои. И тоа е сосема легитимно, но она што не е легитимно е да се дава легитимитет на тоа што општеството наметнува. Таа бунтовност кон родовите улоги и хабитуси нема да ја постигнеме со просто именување и јазична терминологија.
Јас сум родена како жена и тоа е мојата полова припадност, а како ќе се однесувам и живеам понатаму никако не зависи од мојот пол, ниту ќе добијам поголема слобода ако општеството ми го препознава и признава родот. Мислам дека тоа е уште една замка во која сами категоризираме работи, а со тоа и ограничуваме, наместо да се бориме за потполна слобода и право да не бидеме детектирани и видени од системот согласно некои карактеристики на однесувањето, општењето и сл. Според мене прифатлив е универзален поглед кон слободата и правото, а не посебен или поединечен.
7. Според начинот на пишување и пристапот кон темите од областа на родовата еднаквост, би можеле да препознаеме еден вид на активизам кој го надминува новинарството како дејност. Дали вашиот пристап би можеле да го наречеме ангажиран реалистички феминизам?
-Па наречи го како сакаш. Она што јас го правам и што сакам да го постигнам е да се видат проблемите и на мнозинската жена. Имам впечаток дека повеќето активисти ги штитат маргинализираните, малцинствата и сл. што е за пофалба, но некако мнозинската жена им се излизгува од рака. За неа се претпоставува погрешно дека е вкалапена во системот и дека е добро прифатена. Во суштина мнозинската жена со таквиот пристап е замолчена и нејзините проблеми не испливуваат на површина. Видете кој зборува во името на мнозинската жена, која е хетеросексуална, има семејство, мајка е, сопруга и сл. – тоа уште го прави црквата, мажи во свештеничка облека се дрзнуваат да говорат за правата на мнозинската жена која е загрозена од нов вид т.н. „транс жена“. Зарем од толку жени кои се совпаѓаат во парадигмата на сопруги, мајки, хетеросексуални жени, за нивните позиции треба уште да расправаат мажи во свештеничка облека? Зошто тие жени препуштиле црквата да го раководи нивниот живот, говор, однесување? Малку се зборува за тоа што една жена поминува низ текот на својата бременост, отпуштања од работа, притисокот на општеството колку деца да имате и никогаш не се „таман“ или се премалку или се премногу, ако имате едно тогаш општеството ќе ви приговара, ако имате три сите ќе сметаат дека само раѓате деца, ако имате две, зошто немате повеќе. Малку се зборува за тортурата и траумата која голем број жени ја доживуваат во текот на раѓањето на своите деца во ужасни породилни болки, медицината во 21 век не овозможува безболен пород на жени, а се вршат трансплантации и на мозоци. Никој не зборува за мајчинството и како се гледа на мајките на мали дечиња кои сакаат да градат свои кариери. Ги запоставуваат децата ако се амбициозни, ако не се, тогаш се само обични жени кои родиле дете. Тие работи се многу важни да се зборуваат, а ние сме затруени со теореризација на тоа дали родот се совпаѓа со полот, за тоа како се гради иднтитетот, а како се распарчува, за транс жени и мажи. Се оптеретуваме со нечија сексуалност, што во најмала рака е непристојно. Мене навистина не ме интересира кој со кого спие, што го привлекува сексуално и кон кој пол има афинитети, секако се додека е консензуално, секој во поглед на остварување на својата сексуалност има право да прави што сака.
Интервјуто го спроведе: Проф. д-р Боби Бадаревски, професор на институот за родови студии за потребите на книгата „Женското движење во Македонија“.
Заб. Објавен е само дел од целосното интервју
