Во последните неколку години, во контекст на актуелниот политички дискурс и интернационалните случувања кои ја вклучуваат македонската култура, особено македонскиот јазик, во рамките на научната фела, но и пошироката заедница се третираат како сериозен удар врз посебноста на македонскиот јазик. За моменталната состојба со македонскиот јазик, неговата правилна употреба, за интернационализмите кои се множат преку зголемена употреба и прогрес на технологијата и техниката, говориме со д-р Елка Јачева-Улчар, научен советник на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“ во Скопје.
Нејзината потесна област на проучување се историја на македонскиот јазик и ономастиката, а во 2005 година докторирала на тема: „Топономијата на Тиквешкиот регион“. Учествувала во голем број на научноистражувачки проекти, автор е на повеќе научни трудови објавени во списанија, како и самостојни публикации кои ги содржат резултатите од нејзината самостојна научноистражувачка работа.
Во разговорот за „Мој збор“ д-р Јачева-Улчар споделува и мислења и совети за тоа како преку правилна употреба на македонскиот јазик може секој поединечно да учествува во неговата заштита, а ја потенцира и улогата на дијалектите нарекувајќи ги „најголемо културно богастство“ на еден народ.
- Колку науката и научното дејство имаат удел и заслуга во негувањето на македонскиот јазик? Која е функцијата на науката во поглед на зачувувањето на македонскиот јазик?
Јачева-Улчар: Колку што Ве разбирам, Вие зборувате за заштита на современиот македонски јазик. Науката што се занимава со проучување на македонскиот јазик е покомплексна од самата заштита на современиот македонски јазик, зашто таа покрај тоа што ги следи современите состојби и текови во стандардниот јазик кои потоа ги нотира, пред сè, во Толковниот речник на македонскиот јазик и во Правописот, се занимава и со проучување на средновековните книжевни споменици низ кои ја следиме историјата на македонскиот јазик, чии зачетоци датираат откај 9 век, потоа неговите дијалекти, македонскиот ономастикон и др.
Сите набројани дисциплини, меѓу другото, се занимаваат и со своевидна „заштита“ која за разлика од заштитата на современиот јазик во која, покрај негата, влегува и правилната употреба на македонскиот јазик, регулирана со Законот за употреба на македонскиот јазик (усвоен во Македонското собрание пред некој месец) подразбира физичка заштита, односно дигитализација на богат картотечен материјал, црпен од самиот терен кога станува збор за дијалектолошки и ономастички материјал; од средновековните црковнословенски ракописи кои ја одразуваат македонската редакција на црковнословенскиот јазик што се практицирала во Охридската и Злетовско-Кратовската книжевна школа во средниот век; како и од фолклорен, белетристички и публицистички печатен материјал преку кој ги следиме богатењето на речничкиот фонд на македонскиот јазик и новите трендови во современиот јазик на морфосинтаксичко, зборообразувачко и лексичко рамниште.
- Дали сметате дека македонскиот јазик е „нападнат“ од нови зборови кои имаат интернационално потекло како резултат од континуираните промени во технологијата, мрежното општество и глобализацијата? Дали техничкиот јазик, кој добива димензија на универзалност и се шири преку глобализацијата и е сè поприфатен помеѓу младата „интернет“-генерација треба да се смета за опасност за националните јазици (воедно и за македонскиот)?
Јачева-Улчар: За жал, „атаката“ од интернетот македонскиот јазик ја пречека, прилично, неподготвен. Го велам ова, зашто во споредба со другите словенски јазици во регионот, ние многу подоцна од другите (2009 г.) излеговме со еден мал „Поимник на македонски зборови од областа на информатичката технологија“. Покрај ова, како сиромашна земја дури и во нашите државни јавни установи, ретко користиме лиценцирани софтвери на македонски јазик наспроти т.н. „пиратски“ што придонесе кон тоа едно изобилие од англиски зборови и термини, преку ноќ, да си влезат во нашиот јазик, да се „сејвнат“ без можност за да им направиме „кансел“ или „дилит“.
Па сепак, во оваа смисла на загроза по македонскиот јазик, ова е во помала мера изразено, во споредба со онаа загроза што ни доаѓа од изложеноста на англиски јазик на најмладата македонска популација од најмали нозе.
Неретко ги слушам младите родители кои кажуваат дека нивното дете во градинка посетува часови по англиски јазик, дека гледа цртани филмови на англиски јазик без никаков проблем, па во некои крајни случаи и дека полесно се изразува на англиски јазик отколку на македонски.
Поимашните во земјава понатаму своите деца ги запишуваат во интернационални училишта, основни и, особено, средни во главниот град… со што се создава еден брутален раскин со мајчиниот, македонски јазик, кој во ваквите случаи е поддржан и од самите родители, во смисла на тоа дека македонски, секако, ќе научи, а и „што ќе му е македонскиот кога и онака нема да живее тука“, без да се има предвид дека ваквиот став ги охрабрува децата во незаинтересираноста, неучењето и незборувањето на својот мајчин јазик.
- Во последно време, медиумите поддржуваат и новокомпониран тренд, а тоа е зборување и емитување на јазик на некој од дијалектите. Тоа се користи за цели на забава и специфично културно изразување преку фразеологијата, но дали сметате дека таквите содржини треба да имаат регулатива и македонскиот литературен јазик е тој што треба да се користи во сите форми на стандардно изразување и комуникација? Како гледате на сè поголемото присуство на дијалектите во јавните настапи?
Јачева-Улчар: Ние, македонските лингвисти, често велиме дека во нашите дијалекти е зачувано најголемото богатство на македонскиот јазик. Лично немам ништо против дијалeктите. Напротив! Често, наоѓајќи се надвор од местото во кое живеам, почнувам да се обидувам да зборувам како луѓето со кои сум подолго време во комуникација, па така со гевгеличани се обидувам „да лафум пу гевгелијцки“, „кʼд ќе иду у Бродац куде братанца ми, зборимо за политику“, во Штип „мааме ги пáчавиците околе – нáоколе“, во Струмица „сакʼм дʼ сʼ напиим еднá жʼта су марýла и две ваарни јајца“, во Прилеп „че се видам сό-неа за кусо, по пато кон Мажучишта“ или во „Охрид го опервам времето кʼј Јʼно или Под Муренкана“…
Се разбира, сево ова важи кога станува збор за една неформална јазична комуникација. Во официјална комуникација, а особено на националните телевизии и радиостаници би требало и гостите, и водителите, и новинарите да ги почитуваат стандардите на македонскиот правоговор, освен во определен тип емисии од забавен карактер каде што употребата на некој дијалект е ставен во функција на самата содржина или дејство во емисијата, серијата, филмот итн. Во овој контекст сметам дека по 80 години стандардизиран македонски јазик, можеме да зборуваме за една стабилна норма која не може да биде разнишана од употребата на дијалектите кога тие ја оправдуваат целта.
- Дали забележувате дека помладата генерација сè повеќе користи странски јазици, на пример англискиот е во широка употреба помеѓу децата и младите, а на сметка на тоа се користи лош македонски јазик. Во минатото јазикот беше полн со труцизми, кои се искоренија и се заменија со србизми, за денеска да имаме сè повеќе зборови од англиско говорно подрачје. На што сметате дека се должи таа промена и дали повеќе треба да се вложува во продукција на македонски филмови, анимирани содржини, песни, книги?
Јачева-Улчар: Одговорот на ова прашање го загатнав малку погоре. Сметам дека грижата и љубовта на децата кон мајчиниот македонски јазик треба да се поттикнува, да се влева и да се негува уште од најмали нозе. Тоа учење на својот јазик најпрво започнува дома. Кога мислам на ова постојано ми текнува на зборовите на нашиот големец Блаже Конески кога во Разговорите… (Разговори со Конески, збирка интервјуа што ги направил до 1991 со Б. Конески писателот и новинар, Цане Андреевски, забел. на Е.Ј-У.) вели дека сета љубов кон убавиот македонски збор и фолклор ја создала кај него неговата баба Дунавка која му раскажувала приказни, му пеела песни во долгите зимски ноќи…
Македонската жена, како што е познато, е таа чуварка на јазикот, фоклорот, обичаите, традицијата… низ вековите. Денес, во современата македонска држава и според современиот начин на живеење оваа улога на подучување сè повеќе отстапува од домот и училиштето, а сè повеќе и сè помасовно ја преземаат електронските медиуми.
За жал, на нашите медиуми просторот што им е посветен на најмладите Македонци, е крајно стеснет, а во недостиг од содржини за деца и млади на македонски, во ерата на глобализација сè повеќе овој недостиг се надоместува со следење специјализрани содржини (цртани филмови, научни-популарни емисии и сл.) на туѓ јазик, најчесто на англиски. Оттука, воопшто, не сум зачудена што среќавам млади образовани луѓе, кои зборуваат македонски со англиска интонација и синтакса, а да не зборувам за нивниот вокабулар кој е преполн со англизми.
- Дел од интелектуалците смета дека до тригодишна возраст, децата пред да го совладаат мајчиниот јазик не треба да бидат изложувани на други странски јазици. Дали и Вие се согласувате со таа констатација и кои се предностите, а кои недостатоците на билингвизмот на кој се изложуваат децата од најмалата возрасна група?
Јачева-Улчар: Прашањево што ми го поставувате ми се чини дека повеќе се однесува на некој мој колега што се занимава со психолингвистика. Па сепак, ќе се обидам да Ви го кажам моето мислење во врска со ова, кое не се темели врз некакви мои научни сознанија, а уште помалку врз истражувања, туку врз искуство. Ми се чини дека овде не е проблемот во билингвалноста. Билингвалноста и мултилингвалноста на Балканот е една многу честа појава, со оглед на неговата населеност со разнородно население. (Патем речено таа развиена билингвалност и мултилингвалност, придонесле кон тоа нашиот јазик да го добие својот денешен облик, во смисла на: губењето на падежите, развојот на членот и други граматички конструкции, што го прават особен и мошне привлечен за проучување од странските лингвисти, особено од балканистите.)
Само пред еден век, на овие наши простори, нашите предци, особено тие што живееле по градовите, за да им врви „бизнисот“ во чаршијата говореле на повеќе јазици: турски, грчки, влашки, албански… во етнички мешаните средини децата низ игра го учеле јазикот на својот другар, но тоа никому не му пречело да го занемари или да не зборува на својот мајчин јазик, на сметка на туѓиот. Оваа јазична ситуација, како што погоре ја дефинирате во прашањето, којашто ја имаме денес во Македонија, според мене се должи на едно перманентно занемарување на децата во однос на учењето на македонскиот, а фаворизирање на англискиот: почнувајќи од дома, кога родителите во недостиг од време, а при непостоење видеосодржини на македонски, прибегнуваат кон пуштање на детски содржини (најчесто цртани филмови) на англиски; кога во градинките основните поими, како што се имињата на боите, на пр., најпрво ги научуваат на англиски, наместо обратно; кога во основните училишта неретко граматиката и граматичките поими (адјектив или адверб за придавка, односно прилог; субјект или објект наместо подмет, односно предмет итн., итн.) на македонскиот јазик ги усвојуваат преку англискиот, за што со години наназад сведочи повисоката просечна оценка за познавање на англискиот јазик отколку на македонскиот. Сево ова зборува дека ние, како нација, а пред сè како држава многу помалку обрнуваме внимание на своето отколку на туѓото, што, според мене, се должи на еден длабок комплекс инфериорум поради кој сè што доаѓа од Запад е напредно и прогресивно, а сè што е наше е назадно, демодирано и примитивно.
За да се надмине сево ова сметам дека уште од најмали нозе треба да се поттикнува и негува љубовта спрема македонскиот јазик, а државата системски и систематски да инвестира во интересни и забавни содржини на македонски преку кои најмладата македонска популација ќе се учи и ќе се запознава со богатото културно, историско, фолклорно и уметничко наследство на својата татковина Македонија, зашто само преку себепознавањето и себепочитта ќе придонесеме кон тоа во иднината да нè почитуваат и другите. Да заклучам со еден пример од животот, а имено: кога велам дека не е проблемот во билингвалноста, туку во занемарувањето на своето, мислам дека имам право зашто познавам едно билингвално, дури трилингвално семејство во кое децата паралелно и еднакво добро зборуваат македонски (јазикот на таткото), кинески (јазикот на мајката) и англиски (како странски јазик). Ќерките на колегата Игор Радев и на неговата сопруга, Софиа која е Кинезинка, Василиса (10 г.) и Магдалена (8 г.) кои живеат и се школуваат во Македонија, се најдобар пример за тоа дека ниеден јазик не може да биде во подредена позиција доколку истовремено со иста посветеност од страна на родителите децата зборуваат на неколку јазици, без никакво негативно влијание на еден врз друг јазик при употребата.
Разговорот го водеше: Магдалена Стојмановиќ – Константинов
